سهتار
سهتار آینه‌ای از روح و نوای ایرانی
در میان انبوه سازهای اصیل و کهن ایرانی، سهتار چون گوهری تابناک می‌درخشد. نه ابهت پرصلابت سنتور را دارد، نه غوغای پرطنین کمانچه را، و نه پیچش‌های پرزرق و برق تار را. سهتار، ساز سکوت‌ها و نجواهاست، ساز خلوت‌‌های عارفانه و دقایق تأمل‌برانگیز. این ساز ظریف، با صدای لطیف و در عین حال پرمغز خود، قرن‌هاست که همدم دل‌های عاشق، زبان حال سالکان راه حقیقت، و بیانگر لطیف‌ترین احساسات آدمی بوده است.
ریشه‌ها و تکامل
سهتار فرزند خلف دو‌تار کهن که ریشه در موسیقی فلات ایران و آسیای مرکزی دارد. همانگونه که نامش گواهی می‌دهد، افزودن سیم سوم (و بعدها سیم چهارم) تحولی اساسی در گستره صوتی و امکانات بیانگری این ساز ایجاد کرد. شکل امروزی سهتار، حاصل تکامل تدریجی در طول سده‌های متمادی، به ویژه از دوره صفویه به بعد است. در این مسیر اساتید بزرگی نقش داشتند. یکی از نقاط عطف، افزودن سیم چهارم (معروف به سیم بم) توسط مشتاق علی‌شاه کرمانی در اواخر دوره صفویه است. این ابتکار، عمق و غنای صدایی قابل توجهی به ساز بخشید و آن را به شکل تقریبأ کنونی نزدیک‌تر کرد. با وجود چهار سیم، نام تاریخی سهتار همچنان پابرجاست.
شناخت اجزای سهتار
کاسه طنینی
قلب صوتی ساز، معمولا از چوب توت مرغوب (یک تکه یا چند تکه) ساخنه می‌شود. شکل گلابی مانند آن مسئول تولید و تشدید آن اصوات لطیف و محزون است.
دسته
دسته سهتار بلند و باریک، که معمولا از چوب گردو یا توت ساخته می‌شود جایگاه انگشت‌گذاری نوازنده است. سطح رویی آن محل نصب پرده‌ها (معمولا از جنس روده گوسفند یا نخ نایلون) است که فواصل موسیقی ایرانی را مشخص می‌کنند (حدود ۲۶ تا ۲۸ پرده).
سیم‌ها
سهتار چهار سیم دارد که سیم اول و سوم معمولا فولادی و سیم دوم و چهارم معمولا برنجی می‌باشد از گوشی‌ها شروع شده از روی خرک (معمولا استخوانی یا چوبی) رد شده در امتداد دسته ادامه می‌یابد از روی کاسه عبور کرده و به سیم‌گیر که (معمولا استخوانی) است در انتهای دسته متصل می‌شوند.
مضراب (زخمه‌گاه)
مهم‌ترین واسطه بین نوازنده و ساز تکه‌ای کوچک و باریک از جنس برنج یا مفرغ که معمولا با انگشت اشاره نوازنده بسته می‌شود. صدای منحصر به فرد سهتار حاصل برخورد همین مضراب با سیم‌هاست. نوازندگان کمی حرفه‌ای‌تر اغلب از ناخن انگشت اشاره خود (به صورت طبیعی یا مصنوعی) استفاده می‌کنند که ظرافت بیشتری ایجاد می‌کند.
صدای سهتار
طنین خاص
صدای سهتار دارای هویتی کاملا متمایز است. لطیف، محزون، درون‌گرا، پخته و پر از ریزه‌کاری‌های صوتی. حجم صدای آن نسبتا کم است و برای نواختن در فضاهای بزرگ معمولا نیاز به تقویت کننده دارد.
عوامل صدا‌سازی
این طنین منحصر به فرد نتیجه عوامل گوناگونی است. جنس و شکل کاسه، نوع چوب، ضخامت و جنس سیم‌ها، نحوه ساخت پرده‌ها، و به ویژه شیوه مضراب زدن و تماس ناخن یا مضراب با سیم‌ها عوامل دخیل در تولید این صدای محزون هستند.
حالت عرفانی
این ترکیب صدا، فضای عرفانی تأملی و درون‌نگر ایجاد می‌کند که سهتار را به ویژه برای بیان مفاهیم عمیق عاشقانه و عارفانه در موسیقی ایرانی (به ویژه در اجرای ردیف موسیقی دستگاهی) مناسب ساخته است. استاد ابوالحسن صبا به زیبایی گفته است: “سهتار، ساز یکنفره است، ساز خلوت و انس.”
هنر نوازندگی سهتار
ظرافت در حرکت
نوازندگی سهتار مستلزم ظرافت بسیار بالایی است. تکنیک‌های اصلی شامل مضراب‌های ریز (تک مضراب، دوتک، ریز)، گلیساندو (سراندن انگشت روی سیم)، انواع ویبراتو، انگشت‌گذاری‌های پیچیده و استفاده از نغمه‌های ظریف بین پرده‌ای است.
ارتباط تنگاتنگ با آواز
سهتار ارتباطی عمیق با آواز اصیل ایرانی دارد. بسیاری از تحریر‌ها و جمله‌بندی‌های آوازی را می‌توان با ظرافت تمام بر روی این ساز باز‌آفرینی کرد.
مکتب نوازندگی
مانند تار، سهتار نیز دارای مکاتب مختلف نوازندگی است (مانند سبک‌های تهران، اصفهان، شیراز) که هر کدام در نحوه مضراب زدن، کوک‌ها، جمله‌بندی و بیان تفاوت‌های ظریفی دارند.
سهتار در بستر فرهنگ و عرفان ایران
سهتار ساز دل
سهتار همواره مورد علاقه خاص اهل عرفان و تصوف بوده است. صدای درونی و خلوت‌گهانه آن، همدم خوبی برای مراقبه و سلوک درونی به شمار می‌رفته. بسیاری از بزرگترین نوازندگان سهتار، همچون درویش خان و ابوالحسن صبا، خود از این فضا تأثیر گرفته بودند.
ابراز بیان احساسات
سهتار، فراتر از عرفان ابزاری قدرتمند برای بیان طیف وسیعی از احساسات لطیف انسانی مانند عشق، اندوه، شوق، حسرت و امید است. ظرافت آن این احساسات را بی‌پرده و با صداقت منتقل می‌کند.
میراثی زنده
سهتار تنها یک ساز تاریخی نیست; میراثی زنده و پویا است که همچنان در قلب موسیقی معاصر ایران می‌تپد و توسط نسل‌های جدید نوازندگان و آهنگسازان به پیش برده می‌شود.
نوازندگان بزرگ سهتار
از گذشته تا حال
میرزا عبدالله فراهانی، از پایه‌گذاران مهم ردیف موسیقی ایرانی.
درویش خان، نوازنده چیره‌دست و خلاق، از بزرگان اواخر قاجار.
استاد محمدرضا لطفی، اسطوره‌ای بی‌بدیل در موسیقی اصیل ایران. نوازندگی سهتار او، تلفیقی شگرف از شور، ظرافت و عمق عرفانی بود. هر مضرابش روایتی از عشق و حزن بود و هر گوشه‌ای را با احساسی بی‌نظیر زنده می‌کرد. لطفی نه تنها استادی چیره‌دست در نواختن سهتار بود، بلکه معلمی بزرگ و احیاگر میراث موسیقی ایران محسوب می‌شود. صدای سه‌تارش، میراث جاودان اوست که نسل‌ها را شیفته‌ی موسیقی ایرانی خواهد کرد.
استاد کیهان کلهر، چهره‌ای جهانی و نوازنده‌ای استثنایی سهتار است. نوای سازش، ترکیبی دلنشین از اصالت موسیقی ایرانی و نوآوری‌های معاصر است. تکنیک بالا و احساس عمیق او، سهتار را به زبانی جهانی تبدیل کرده است. کلهر با همکاری‌های بین‌المللی گسترده، گنجینه‌ی موسیقی ایران را به گوش جهانیان رسانده و الهام‌بخش نسل‌های جوان موسیقی است. صدای سهتار او، نماد دیالوگ فرهنگ‌هاست.
استاد کلهر، سفیر افتخار‌آفرین موسیقی ایران در جهان، با هنر بی‌نظیرش جایزه‌های معتبر جهانی را کسب کرده است. از مهم‌ترین آن‌ها:
- جایزه گرمی (Grammy) برای آلبوم “غریبهٔ آشنا” با گروه “غزل”.
- جایزه پولیتزر (Pulitzer) برای موسیقی فیلم “پل خلیج فارس”.
- جایزه بیت‌وایس (BBC radio 3 Awards for World Music).
این افتخارات، گواهِ نوآوری او در تلفیق موسیقی ایرانی با جریان‌های جهانی است.
احمد عبادی، ابوالحسن صبا، جلال ذوالفنون، حسین علیزاده و ده‌ها نوازنده برجسته معاصر مانند کیوان ساکت، حمید متبسم، بهداد بابایی، و ….. که هر کدام ادامه‌دهنده این راه پرظرافت هستند.
سخن پایانی
سهتار، بیش از یک ابزار موسیقی، فلسفه‌ای صوتی است. فلسفه‌ای که سکوت را می‌فهمد، نجوا را بیان می‌کند و ژرفای احساس انسانی را در لطیف‌ترین شکل خود آشکار می‌سازد. نواختن سهتار تنها حرکت انگشتان نیست، سفر روح است. شنیدن صدای آن، دعوتی است به خلوت درون، به تأمل و به درک لایه‌های پنهان زیبایی. این ساز اصیل و پررمز و راز، با سیم‌های نازک و صدای کم حجمش، گنجینه‌ای عظیم از عواطف انسانی و حکمت شرقی را در خود نهفته دارد و همچون آینه‌ای صیقل خورده، گوشه‌هایی از روح جاودان ایران زمین را باز می‌تاباند. معرفی آن در فضای مجازی، کاشتن بذری از این زیبایی اصیل برای نسل امروز و فرداست.
بدون دیدگاه